Η Μονή της Κυρίας Ακρωτηριανής ή Τοπλού όπως είναι γνωστή, βρίσκεται στο βορειοανατολικότερο άκρο της Κρήτης και αποτελεί μια από τις αρχαιότερες και ιστορικότερες μονές της Κρήτης.
Είναι κτισμένη σ’ ένα πλάτεμα, περίπου 18 χιλιόμετρα ανατολικά της Σητείας, στο δρόμο προς το φοινικόδασος του Βάϊ. Είναι το μεγαλύτερο και το πιο χαρακτηριστικό μοναστήρι οχυρωματικού τύπου στην Ανατολική Κρήτη, που η ίδρυση του χρονολογείται το 14ο αιώνα, σύμφωνα και με τη μαρτυρία των υπολειμμάτων του τοιχογραφικού διάκοσμου στο αρχικό καθολικό. Πάνω από το συμπαγή όγκο του φρουρίου δεσπόζει το επιβλητικό καμπαναριό με διακόσμηση αναγεννησιακού τύπου, που υψώνεται στη δυτική πλευρά, πάνω από την κεντρική πύλη.
Το φρουριακής μορφής Μοναστήρι προσέφερε τη δυνατότητα προστασίας και άμυνας σε δύσκολες εποχές, αφού από την εποχή του Μεσαίωνα είχε δεχτεί αλλεπάλληλες πειρατικές επιδρομές και λεηλασίες, που κορυφώθηκαν την εποχή της Τουρκοκρατίας. Υπήρξε μοναστικό κέντρο και πόλος έλξεως για πολλούς νέους μοναχούς, αλλά και για τούς μονάζοντες στα μικρά μοναστήρια της ευρύτερης περιοχής. Η ανοικοδόμηση της Μονής σε φρουριακή μορφή συνδέθηκε με τις βενετοκρητικές οικογένειες των Κορνάρων (Cornari) και των Μέτζων (Mezzi) της Σητείας, γι αυτό ακόμα και σήμερα η νότια πτέρυγα φέρει το όνομα των Κορνάρων και η βόρεια των Μέτζων, ονομασίες που μαρτυρούν τούς χορηγούς και προστάτες της Μονής.
Την περίοδο αυτή η Μονή που ήταν γνωστή με το όνομα «Ακρωτηριανή», μετονομάστηκε σε Τοπλού και αναφέρθηκε για πρώτη φορά σε τουρκικό έγγραφο του 1673. Η ονομασία Τοπλού προέρχεται πιθανότατα από την τουρκική λέξη «τοπ» που σημαίνει μπάλα ή βόλι κανονιού. Η Μονή ανέπτυξε σπουδαίο εθνικό και κοινωνικό έργο στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας ενώ καθοριστική ήταν η συμβολή της στην επανάσταση του 1821 για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.
.
Στις αρχές του 20ού αιώνα η δύναμη της Μονής ανερχόταν σε 33 μοναχούς από τους οποίους οι 28 διέμεναν μόνιμα στο Μοναστήρι. Το 1907 αριθμούσε 26 μοναχούς, ενώ ο αριθμός τους συνεχώς μειωνόταν με γρήγορο ρυθμό. Παρά ταύτα, η Μονή συνέχιζε να επιτελεί σπουδαίο κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο σ᾽ ολόκληρη την περιοχή. Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής, η Μονή ακολουθώντας τη μακραίωνη παράδοση της στους αγώνες της ελευθερίας, υπήρξε καταφύγιο των αγωνιστών της εθνικής αντίστασης. Η κύρια πανήγυρη της Μονής έχει καθιερωθεί από αιώνων να τελείται κατά την εορτή του αγίου ενδόξου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου στις 26 Σεπτεμβρίου.
